اربعین جزو مهم حماسه حسینی و مکمل آرمان و ارزشهای این مکتب است. از این رو نباید اربعین را گسسته و بریده از قیام عاشورا و عاشورا را نباید بریده از بعثت نبوی، غدیر و قرآن تفسیر نمود. اربعین فقط بازگشت و مرور ساده و تاریخی یک عدد نیست، بلکه فراخوانی است بر بازخوانی حماسه عاشورا و زنده نگه داشتن پیام آن در امتداد تاریخ تا خفتگان در خوابِ غفلت و جهالت مقدس را از غلتیدن در آغوش جُور و طاغوت و فرو رفتن در حیرت و سرگردانی بیدار سازد و اهالی اربعین، همنوای با حسین بن علی(ع) ریشه ها و نمادهای کفر و شرک و ظلم و جُور را از سرزمین اسلام و دیار انسانیت بزدایند.

این است اربعین. اربعین قرآن و بعثت، اربعین غدیر و عاشورا، اربعین معرفت و اندیشه، اربعین جهاد و قیام، اربعین بصیرت و ایستادگی، اربعین آزادگی و وارستگی، اربعین رهایی از اسارت نفس و بندگی شهوت، اربعین اعتراض و انقلاب، اربعین آدم تا خاتم، اربعین زمین منهای کفر و شرک؛ اربعین نماد تقابل حق و باطل، اسلام و شرک، توحید و کفر، حسینیان و یزیدیان تاریخ بوده و هست و خواهد بود است. اربعین روز تبلور تضادها و تقابل های تاریخ است و فرصتی است برای اندیشیدن.

بدون شک تبیین علمی و روشمند ابعاد متنوع پدیده اربعین از مصادیق احیای امر اهل بیت است که بر پایه حدیث رضوی مشمول رحمت خداوند به دعای معصوم است که فرمودند: رحم الله عبدا احیا امرنا. از این رو اهتمام نظری و علمی به اربعین یکی از الزامات نهادهای شیعی و به مثابه ای تکلیف مذهبی بر عهده نخبگان حوزه و دانشگاه است و این مهم از جمله نشانگان تعالی ایمان در جامعه اسلامی است. پدیده اربعین به همان اندازه که مهم، خطیر است به همان اندازه نیز حساس و شکننده است اگر دچار آسیب و انحراف شود و خرافه ها در آن رخنه کند می تواند موجب تضعیف دین شود و از اهداف متعالی خود منحرف گردد.

مقصود از مطالعات اربعین؛ تبیین چیستی، ریشه ها، چرایی این پدیده ذو ابعاد از منظرهای مختلف هست. مطالعات اربعین را در یک نگاه می‌توان به دو گونه کلی برون دینی و درون دینی تقسیم نمود.

برون دینی

ظاهر گرایی در مطالعه اربعین و اکتفا به ظهورات و نمادها، عدم الزام مرجعیت قرآن و سنت در تبیین و تحلیل اربعین در رویکرد برون دینی، تفسیر آزاد از ماهیت و ابعاد اربعین و غفلت از ارتباط و انسجام آن با آموزه های اسلامی از جمله شاخص های این رویکرد در مطالعه و تفسیر اربعین حسینی است.

درون دینی: مرجعیت قرآن و سنت در تبیین عمیق و روشمند اربعین بر پایه مبانی و اصول دانش های دینی، ارزیابی اربعین با آموزه های اسلامی و ارائه تفسیری منسجم از آن با دیگر مناسک شیعی از جمله اصول و رویکردهای رویکرد درون دینی در مطالعه اربعین حسینی است.

در رویکرد برون دینی اربعین به مثابه یک جریان و اجتماع انسانی معنوی تعریف می شود که سالیانه یکبار در زمان و مکانی مشخص برای ابراز احساسات و عواطف مذهبی از سوی شیعیان نسبت به امام حسین(ع) برگزار می شود. در این رویکرد اربعین صرفاً پدیده ای تاریخمند و ایستا و محدود است. البته این رویکرد به دلیل نگاه خشک و سطحی به پدیده اربعین و عدم درک روشن از ریشه ها و فلسفه اربعین قدرت تبیین عمیق از عمق و قلب این آیین را ندارد و دستاورد تبیین آن از اربعین در حد یک تظاهرات انسانی است حال اینکه اربعین فراتر از این است.

برایند این نگاه ها به اربعین در برون داد این پدیده دینی اثر گذار است و حتی می‌تواند در یک گذار تاریخی به تقسیم اقسام اربعین و ظهور گونه های مختلف آن چون اربعین پویا و موثر ، اربعین ایستا و تاریخمند ، اربعین فرد گرا و اربعین امت گرا و ... بینجامد.

متاسفانه از عصر حضور تا کنون -تا دو دهه اخیر- به دلیل شرایط فرهنگی، سیاسی و اجتماعی حاکم علیه شیعیان در طول تاریخ اهتمام روشمند و جامع نگر به پدیده اربعین چندان زمینه لازم برای بروز و طرح در مراکز علمی حوزه و دانشگاه را نیافته است، هر چند در نصوص حدیثی و میراث فقهی، تاریخی، کلامی و عرفانی تشیع می‌توان داده های مرتبط و متناسب با اربعین را می توان رد یابی نمود ولی به طور مستقل و جدی به این فرهنگ توجه جدی نشده است.

در این میان نباید از نقش معدود محققان غفلت نمود که در مقام پاسخ به برخی از ابهامات و نقدها تک نگاری های مهم را درباره اربعین پدید آوردند ولی این آثار نگاه های تک بعدی و محدود به برخی از ابعاد اربعین را داشته و دارند .

برخی از مهم ترین عرصه های مغفول اربعین پژوهی عبارتند از:

یک. ایجاد ساز وکار و بستر علمی مناسب برای هم اندیشی و نقد و نظر نخبگان حوزه و دانشگاه درباره ابعاد متنوع پدیده اربعین ( گفتمان سازی اربعین در میان نخبگان).

دو.  تبیین علمی و روشمند ابعاد متنوع پدیده اربعین از منظر دانش های مختلف علوم اسلامی و انسانی ( اربعین در آوردگاه علوم انسانی و اسلامی) .

سه. تقویت مرور ادبیات علمی موجود درباره اربعین و ترسیم چشم انداز آینده مطالعات اربعین . ( آینده پژوهی اربعین با نگاه به گذشته و افق آینده ).

چهار. تقویب نگرش چند وجهی و میان رشته ای به پدیده اربعین به منظور تبیین ابعاد متنوع و آموزه های خرد و کلان این پدیده ( رویکرد میان رشته ای در تبیین  و تفسیر اربعین).

پنج. استخراج مقولات ، جستارها و مدخل های مهم اربعین به منظور نگارش فرهنگ نامه و دانشنامه های مرجع در شناساندن این پدیده چند وجهی به جهان .

شش . تجربه نگاری و تاریخ شفاهی اربعین .

هفت . عرفان اربعین : تبیین ابعاد عرفانی و شهودی اربعین.

هشت . فقه اربعین : تبیین مسائل فقهی اربعین از منظر مذاهب فقهی .

نه.  الهیات اربعین: تبیین مبانی کلامی و اعتقادی پدیده اربعین.

ده. تاریخ و تراث اربعین.

یازده. اربعین در نگره مذاهب و ادیان.

دوازده.  مطالعه فرهنگی و اجتماعی اربعین.

سیزده.  مطالعه سیاسی اربعین.

چهارده.  مطالعه تمدنی اربعین.

پانزده. اربعین و تقریب مذاهب و ادیان.

شانزده.  اربعین و فرق شیعی.